محله عنصری؛ یادگار مزرعه باستانی دستجرد و باغ خونی

تاریخچه

محله عنصری یکی از محلات تاریخی منطقه ۷ است که در اسناد با نام «دستگرد» و یا «دستجرد» از آن نام برده شده است. بنا به مقدمه کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد»، نوشته مهدی سیدی، این مزرعه که به‌احتمال زیاد باستانی (متعلق به پیش از اسلام) بوده، از زمان احداث باروی صفوی تا ۴۰۰ سال بعد همچنان در بیرون دیوار شهر بوده و از اوایل قرن ۱۴ خورشیدی به شهر پیوسته است.

اراضی این روستای تاریخی متعلق به چند موقوفه مهم بوده و اکنون خیابان عنصری و بخشی از خیابان امام‌رضا (ع) (تهران قدیم) در اراضی همین روستا شکل گرفته‌اند. نام روستای دستجرد هنوز در سند منازل واقع در اراضی آن ذکر می‌شود.

در کتاب «عالم‌آرای نادری»، ضمن شرح حمله افغان‌ها به مشهد از دروازه «دستگرد» نام برده شده است (صفحه ۱۵۳) که شاید غرض دروازه عیدگاه بوده باشد. محله عنصری در دوران قاجار بخشی از محله عیدگاه بوده است و دروازه عیدگاه در آن قرار داشته است. در دهه‌۵۰ به‌دلیل وجود مدرسه عنصری (به‌نام شاعر ایرانی قرن پنجم هجری) در ابتدای این خیابان، نام عنصری بر خیابان اصلی این محله نشست و بعد‌ها با تخریب باغ‌ها و شکل‌گیری معابر، نام عنصری بر تمام این محله گذاشته شد.

به گفته اهالی قدیمی محله، این نام دست‌کم ۴۴‌سالی می‌شود که روی این خیابان نقش بسته است. این مدرسه هم‌اکنون به خانه معلم و مرکز رفاهی سازمان آموزش‌وپرورش تبدیل شده است.

باغ خونی اکنون از مهم‌ترین بنا‌های تاریخی محله عنصری است که به‌نوعی هویت مشهد نیز محسوب می‌شود. برخی از عوام معتقدند پس از اختصاص باغ مرحوم قندهاری در این محله به کنسولگری شوروی و به‌توپ‌بستن حرم مطهر از این مکان، نام این باغ به «باغ خونی» یا «باغ روس ها» تغییر پیدا کرد. اما اسناد تاریخی این ادعا را رد می‌کند.

سال به‌توپ‌بستن مسجد گوهرشاد ۱۳۳۰ قمری است، درحالی‌که نام این باغ دست‌کم ۳۸ سال پیش از این واقعه در سفرنامه «کلنل مک گرگون» به خراسان در سال ۱۲۹۲ قمری آمده است. او نوشته است: «یک روز به باغی زیبا رفتیم که مشهدی‌های بی‌سلیقه به آن باغ خونی می‌گفتند.»

به گفته مهدی سیدی، تاریخ‌پژوه خراسانی، نام‌گذاری این باغ به چشمه داخل باغ برمی‌گردد و ارتباطی با واقعه به‌توپ‌بستن حرم مطهر ندارد. خون، خین، خانیک به‌معنای چشمه است. باغ خونی هم به‌معنای باغی است که در آن چشمه وجود دارد. 

آب‌انباری در اول این خیابان وجود داشته است که اهالی محل برای برداشتن آب از آن استفاده می‌کردند که در ابتدای خیابان عنصری (امام‌رضای ۱۶) قرار داشت.

بافت

نزدیکی فاصله تا حرم مطهر به‌شدت بافت محله عنصری را تحت تأثیر قرار داده است. این محله با وجود ۱۰۸ هکتار وسعت فقط ۴۵۰۰ نفر جمعیت دارد. وجود هتل‌ها و هتل‌آپارتمان‌ها و تردد زائران باعث شده است که بیشتر ساختمان‌های محله عنصری به اسکان آنها اختصاص پیدا کند و افراد ساکن در محله کاهش بیابند. فقط ۳۸ درصد مساحت این محله به سکونت شهروندان اختصاص دارد.

حدود ۱۹ درصد از محله کاربری تفریحی گردشگری و ۱۰ درصد از آن کاربری تجاری دارد. ۷ درصد از محله عنصری کاربری تاریخی دارد که نشان‌دهنده قدمت این محله کهن است و به‌خاطر وجود باغ خونی و آب‌انبار حوض برجی است. بازار رضا و سرا‌های ۱۷ شهریور فقط بخشی از بازار‌های شاخص این محله است.

جالب است بدانید در بیش از ۵۰ درصد از محله عنصری در شعاع نزدیک به حرم تراکم جمعیت کمتر از ۵۰ نفر است که این مسئله نشان از نبود جمعیت ساکن و زائرپذیربودن منطقه دارد. فقط در بخش‌هایی از خیابان ۱۷ شهریور و فداییان اسلام که در دورترین نقطه از حرم قرار دارد، تراکم جمعیت به بیش از ۱۵۰ نفر می‌رسد.

برخلاف کم‌بودن تراکم جمعیت در این منطقه، تراکم سازه‌ها در آن زیاد است. در شعاع نزدیک به حرم سازه‌ها پنج تا هشت‌طبقه هستند. در شعاع دورتر ساختمان‌ها چهار و سه‌طبقه می‌شوند. در محدوده باغ خونی که به ثبت ملی رسیده است و اجازه انبوه‌سازی داده نمی‌شود، ساختمان‌ها یک و دو‌طبقه هستند. بیشتر این ساختمان‌ها خالی از سکنه و نیمه‌مخروبه هستند که باعث ایجاد نا‌امنی در محله شده است.

دسترسی

در تقاطع بولوار ۱۷‌شهریور و بولوار فداییان اسلام ایستگاه ۱۷ شهریور و در تقاطع بولوار امام‌رضا (ع) و فداییان اسلام ایستگاه بسیج خط‌یک قطار‌شهری قرار دارد. ایستگاه‌های اتوبوس در چند محور خیابان امام‌رضا (ع)، خیابان شهید حنایی، بولوار ۱۷ شهریور و بولوار فداییان اسلام قرار دارد که هر فرد با پیمودن متوسط ۲۰۰ متر می‌تواند به نخستین ایستگاه دسترسی پیدا کند. محله عنصری در بافت مرکزی مشهد است و اگر از ترافیک صرف‌نظر کنیم، دستری از این محله به بسیاری از نقاط مشهد آسان است.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• بازار رضا و سرا‌های ۱۷ شهریور و دیگر راسته‌های تجاری این محله همان‌طور که یک نقطه قوت برای آن محسوب می‌شوند، یک نقطه ضعف نیز به حساب می‌آیند. این بازار‌ها گرچه اسباب آسایش زائران را فراهم می‌کنند، باعث ترافیک و شلوغی در این قسمت از شهر می‌شوند.
• محله عنصری سه دبستان دارد و شعاع دسترسی به آن به‌طور میانگین حدود ۳ دقیقه و ۲۲ ثانیه است.
• تنها فضای سبز این محله بوستان میرزا‌کوچک‌خان است که در حاشیه خیابان شهید حنایی قرار گرفته است و میانگین فاصله ۳۵۰ متر را برای شهروندان این محله ایجاد کرده است. این بوستان با امکاناتی همچون زمین چمن مصنوعی فوتبال میزبان شهروندان و زائرانی است که خسته از گشتن در مراکز خرید در آن استراحت می‌کنند.
• بیمارستان امدادی یا شهید کامیاب یکی از مهم‌ترین مراکز این محله است که حادثه‌دیدگان تصادفات را در آن بستری می‌کنند. درمانگاه شبانه روزی آل‌نبی تنها درمانگاه عمومی محله عنصری است که شهروندان با پیمودن ۳۶۵ متر به‌طور متوسط می‌توانند به آن برسند.
• وجود ۱۰ مسجد در این محله و حدود ۲۵ مسجد در محلات مجاور باعث شده که شهروندان در کمتر از ۲ دقیقه به مسجد دسترسی پیدا کنند.
• سالن ورزشی کوثر تنها مجتمع ورزشی این محله است.
• از دیگر بنا‌های معروف در این محله حسینیه و کتابخانه آیت‌الله حائری، مدرسه باقریه، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است.

حدود جغرافیایی

محله عنصری در بافت مرکزی مشهد قرار دارد. این محله شکلی ذوزنقه‌ای دارد و از شرق به بولوار ۱۷ شهریور، از شمال به بازار رضا، از غرب به بولوار امام‌رضا (ع) و از جنوب به بولوار فداییان اسلام می‌رسد. معابر این محله باقریه، رفیعی، شهید حسینیان، توسلی‌نژاد، شمشاد، تدین و شهید حنایی نام دارند. این محله در همسایگی محلات ۱۷ شهریور، کوشش، سرشور و پایین‌خیابان است.